Қазақстандағы судьялықтың тарихы

Қазақстандағы сот жүйесінің тарихы ежелгі көшпелі қоғамдар дәуіріне терең тамыр жайған. Сот төрелігінің қалыптасуы халықтық дәстүрлермен және дала басқару жүйесінің ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Алғашқы соттық жүйелер ру ақсақалдарының билігі арқылы жүзеге асырылды. Олар шешімдерін адат деп аталатын әдет-ғұрыптық құқық негізінде қабылдады. Бұл құқық нормалары ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріліп, қоғамның бірлігін сақтауға ықпал етті.

Қазақ даласында сот төрелігінің ерекше формасы билер институты арқылы көрініс тапты. Билер халық арасында беделді, парасатты әрі әділ адамдар ретінде танылды. Олардың басты міндеті дауларды шешіп, қоғамның тұтастығын сақтау болды. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би секілді көрнекті тұлғалар тек әділдік пен даналықтың символына айналып қана қоймай, қазақ халқының құқықтық мәдениетін дамытуға зор үлес қосты. Билердің шешімдері адалдық пен теңдікке негізделіп, халықтың сенімін иеленді.

Қазақ хандығы дәуірінде билердің рөлі одан әрі арта түсті. Хандар қоғамдағы күрделі дауларды шешуде билердің көмегіне жүгініп, олардың шешімдерін жоғары бағалады. Бұл сот төрелігін нығайтып, құқықтық жүйенің ұйымдасқан түрде қалыптасуына ықпал етті. Алайда XIX ғасырда Қазақстанның Ресей империясының құрамына енуі сот жүйесіне елеулі өзгерістер енгізді. Дәстүрлі билер соты Ресей заңдарына негізделген болыстық соттармен толықтырылды. Дегенмен, билер өз беделін сақтап, халықтың құқықтық мұрасын жалғастыруда маңызды рөл атқарды.

Кеңес дәуірінде сот жүйесі түбегейлі өзгеріске ұшырап, социалистік қағидаттарға негізделді. Халықтық соттар құрылып, судьяларды мемлекет тағайындайтын болды. Бұл дәуірде дәстүрлі сот жүйесі толығымен жойылып, орталықтандырылған құқықтық тәртіп енгізілді. Кеңестік кезең сот төрелігінің дамуына өзіндік үлесін қосқанымен, халықтық құқықтық мәдениеттен алшақтау процесін тудырды.

Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан өзіндік сот жүйесін қайта құруға кірісті. 1995 жылы қабылданған Конституция судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз етіп, сот билігінің мәртебесін айқындады. Бүгінде елде Жоғарғы Сот, жергілікті және мамандандырылған соттар жұмыс істейді. Қазіргі сот жүйесі құқық үстемдігін қамтамасыз етіп қана қоймай, қазақ халқының тарихи әділдік дәстүрлерін сақтауға бағытталған.

Қазақстанның сот жүйесінің тарихы халық даналығына негізделген құқықтық мәдениеттің үздіксіз дамуын көрсетеді. Тарихи мұра мен заманауи тәжірибенің үйлесуі сот жүйесін ерекше әрі икемді етті. Бұл әділдікке ұмтылған ұлттың құқықтық құндылықтарын жаңғыртудағы маңызды қадам болды.

Жасұлан Оңдаған  

Астана қаласының қылмыстық істер жөніндегі

мамандандырылған ауданаралық соты

әкімшісінің бас маманы